Historia Gniezna. Dziennikarze z Grodu Lecha. Czy powstanie nowy Królik?

Niedawna śmierć Jarosława Walerczaka wieloletniego dziennikarza „Głosu Wielkopolskiego” i „Przemian” stała się przyczynkiem do inicjatywy postawienia nowego Królika. Grupa przyjaciół pod kierunkiem Muzealnego Detektywa z IMG myśli o upamiętnieniu historii gnieźnieńskiego dziennikarstwa figurką Królika. Ma ona być wspomnieniem wszystkich, którzy od początku prasy w Gnieźnie dokumentowali życie miasta. Symbolicznie figura ma mieć charakterystycznego wąsa i uśmiech Jarosława Walerczaka.

Co z tym Królikiem?

- To dobry pomysł. Dzieje dziennikarstwa w Gnieźnie są dobrze udokumentowane, i trzeba pamiętać, że było tu kilku wybitnych, nie tylko Chociszewski, o którym ostatnio między innymi dzięki działaniom biblioteki przypomnieliśmy sobie. Siłą tego pomysłu byłaby zbiórka społeczna na wykonanie. Dobrym rozwiązaniem byłoby, gdyby miał w ręku zwitek gazet z widocznymi tytułami lokalnej prasy

- komentuje pomysł Dawid Jung.
Wiedza o gnieźnieńskich mediach, to między innymi zwłaszcza jeśli mowa o „Lechu” artykuły Rafała Wichniewicza, sporo też pracy dzisiejszego gościnnego gospodarza artykułu. Skąd jednak czerpiesz wiedzę o gnieźnieńskiej prasie, poza własna kwerendą Dawidzie - mógłbym tak zapytać?
- Pierwszych poważnych badań nad spuścizną kultury dziennikarskiej Gniezna podjęła się Grażyna Gzella z Instytutu Informacji Naukowej i Bibliologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (temat prasy gnieźnieńskiej ostatnio znacznie uzupełnił również Krzysztof Kurek z UAM, w monografii „Dzieje Gniezna…” [Gniezno 2016]). Badaczka zauważyła, że nieprzerwane tradycje prasowe Grodu Lecha sięgają co najmniej roku 1840, gdy Ernest Günther, drukarz z Leszna, założył w mieście filię swojej firmy.

Czasy Langego to początek?

- Na czele filii stanął spolonizowany Jan Bernard Lange, bodajże najsłynniejszy dziś drukarz i wydawca gnieźnieński. Ówcześnie, od 1840 r. wydawano „Przewodnik Rolniczo-Przemysłowy”, od 1846 r. „Kościół i Szkołę”, od 1860 r. „Rok Wiejski”, natomiast w 1867 r. landrat powierzył Langemu druk czasopisma „Gnesener Kreisblatt-Tygodnik Powiatu Gnieźnieńskiego”. Następnie w Gnieźnie drukowano „Pszczelarza” (1881-1884), „Witkower Kreisblatt” (1888-1893), „Pomoc” (1888-1889) i „Polecenia Księgarskie i Kupieckie dla Duchowieństwa Archidiecezji Gnieźnieńsko-Poznańskiej, Diecezji Chełmińskiej i Wrocławskiej” (1889-1891).

Jak miała się prasa niemiecka w Gnieźnie?

- Na tle dominacji polskiej, również Niemcy w Gnieźnie starali się wydawać własne niemieckojęzyczne tytuły prasowe. Od 1872 r. ukazywał się „Gnesener Zeitung” o raczej umiarkowanej linii programowej oraz w latach 1890-1918 antypolski dziennik „Gnesener General-Anzeiger” w nakładzie do 1200 egzemplarzy.

Zapomniane Repetytorium Lewandowskiego?

Wśród gnieźnieńskich publicystów pod koniec XIX w. znacząco wyróżniał się Zenon Eugeniusz Lewandowski (1859-1927), autor już wtedy poczytnego „Repetytorium chemii organicznej” wydanej w 1886 r. To właśnie on, jako założyciel, od października 1895 r. wydawał polskojęzyczną „Gazetę Gnieźnieńską”, która od grudnia tego samego roku aż do wybuchu I wojny światowej wychodziła pod tytułem „Lech. Gazeta Gnieźnieńska”. Lewandowski to postać niezwykle zasłużona dla Wielkopolski. Po ukończeniu gimnazjum w Śremie rozpoczął studia na Wydziale Farmacji Uniwersytetu Jagiellońskiego, następnie studiował chemię w Berlinie, Genewie, Lozannie i Paryżu. Po powrocie z zagranicy osiadł w 1888 r. Gnieźnie, w którym mieszkał do 1899 r. Tutaj prowadził aptekę oraz drogerię, angażował się także w życie społeczne i polityczne. Oprócz prasy polskiej, Lewandowski powołał w Gnieźnie w 1897 r. Związek Drogerzystów Polskich (przeniesiony następnie do Poznania). Gdy w 1899 r. sprzedał gnieźnieńskie drogerie i apteki, jako pełnomocnik Towarzystwa Kolonizacyjno-Handlowego kupił 100.000 mórg ziemi w brazylijskim stanie Rio Grande do Sul i doprowadził do utworzenia tam polskiej kolonii. Po powrocie z Brazylii osiadł w Poznaniu, jednak nadal angażował się w życie społeczne i kulturalne, fundując m.in. kilkanaście polskich bibliotek na Mazurach. Walczył w Powstaniu Wielkopolskim. W latach 1919-1923 był posłem na Sejm Ustawodawczy II Rzeczypospolitej. Bez wątpienia osoba Zenona Lewandowskiego, farmaceuty, wydawcy prasy polskiej, działacza społeczno-politycznego, filantropa i polityka zasługuje w Gnieźnie na upamiętnienie.
Chociszewski - jeden z zapamiętanych i rzesza innych została zapomniana? O Chociszewskim i jego walce o prawo prasowe oraz więziennych przygodach Muzealny Detektyw pisał już opisując historię ulicy Franciszkańskiej.
W Leksykonie zapomnianych Gnieźnian na Popcentrali oraz w książce Dawida Junga Polska ulubiona masochistka Europy znajdziemy więcej?
- Na szczęście podobnego upamiętnienia doczekał się już Józef Chociszewski (1837-1914), który w Gnieźnie posiada swoją ulicę. Ten redaktor, publicysta, wydawca i działacz narodowy już pod koniec życia zyskał zasłużone miano „najpracowitszego Wielkopolanina”. Chociszewski zanim przyjechał do Gniezna, posiadał już spore doświadczenie dziennikarskie, pracując m.in. w „Dzienniku Poznańskim”, „Dzienniku Kujawskim”, „Gwiazdce Cieszyńskiej”, „Nadwiślaninie”, „Piaście”, „Przyjacielu Dzieci i Młodzieży”, „Katoliku”, „Dzwonie Wielkopolskim”, „Przeglądzie Słowiańskim”, „Wielkopolaninie”, „Gawędziarzu Poznańskim” „Staszycu”, „Pobudce do Szerzenia Wstrzemięźliwości”. Aż do śmierci, Chociszewski wydawał w Gnieźnie powieści oraz sztuki teatralne dla dzieci, publicystykę historyczną (łącznie ponad 300 tytułów). Za swoją działalność niepodległościową wielokrotnie był aresztowany i sądzony przez władze niemieckie. Został pochowany na gnieźnieńskim cmentarzu św. Krzyża.
Ze wspomnianym Józefem Chociszewskim w konflikt popadł pod koniec XIX w. dziennikarz i redaktor Ludwik Gayzler (1831-1911), który przejął redakcję gnieźnieńskiego „Lecha”. O śmierci tego dziennikarza donosił nawet „Kurjer Warszawski”, który dnia 12 kwietnia 1911 r. informował, iż zmarł: „nestor dziennikarstwa polskiego w zaborze pruskim, autor licznych dziełek ludowych (…) występował w obronie ludu polskiego. Wskutek tego miał sposobność zaznajomienia się z więzieniem pruskim, w którym – zasądzony za różne artykuły – przesiedział ogółem trzy lata”. Gayzel, zanim trafił do Gniezna, był współredaktorem poznańskiej „Oświaty”, „Kuriera Poznańskiego”, „Gazety Poznańskiej”, „Nowej Gazety Poznańskiej”, następnie pracował w „Gońcu Wielkopolskim”, „Chorągwi. Gazecie Ostrowskiej” i „Dzienniku Kujawskim”.

Polcyn to redaktor, który doczekał niepodległości…

- Od 1897 r. nowym redaktorem naczelnym „Lecha” został Stefan Polcyn (1873-1925), z wykształcenia drukarz. Polcyn był wieloletnim członkiem i prezesem Związku Zawodowego Drukarzy, członkiem Towarzystwa Młodych Przemysłowców i Towarzystwa Śpiewu „Chór Farny”. Za artykuł zamieszczony w 1900 r. został skazany na więzienie. Również w późniejszych latach, za obronę polskości, drukarz i redaktor znosił represje od niemieckiego wymiaru sprawiedliwości. Polcyn, po długiej chorobie na serce, zmarł w Gnieźnie 11 sierpnia 1925 r. W „Lechu” (nr. 187, rocznik 27) dnia 14 sierpnia 1925 r. ukazał się nekrolog drukarza i redaktora wspominający poświęcenie Polcyna dla obrony polskości: „(…) zmarł w Gnieźnie po długich cierpieniach mistrz sztuki drukarskiej śp. Stanisław Polcyn. Śp. Zmarły był od samego założenia naszego wydawnictwa, tj. od listopada 1895 roku metrampażem w naszym zakładzie drukarskim i wytrwał na tym stanowisku przez 25 lat. Śp. Zmarły odznaczał się zawsze wielką gorliwością i sumiennością w wykonywaniu swych ciężkich obowiązków i zapisał się jako mistrz zecerski złotymi literami w kronice zakładu. Śp. Stefan Polcyn był nie tylko znakomitym fachowcem, lecz także dobrym Obywatelem-Polakiem, narażającym nawet swą wolność osobistą w obronie polskości przed zalewem germańskim. Śp. Zmarły podzielił los prawie wszystkich redaktorów odpowiedzialnych „Lecha” z czasów niewoli pruskiej i przez 3 miesiące ślęczał w roku 1900 w więzieniu pruskim za rzekomą obrazę czci ks. proboszcza [Teodora] Warmińskiego z Jaksic, którego „Lech” napiętnował za oddanie swego głosu na Niemca-ewangelika przy wyborach dozoru szkolnego. Wobec ciągłych szykan ze strony władz pruskich bowiem podpisali „Lecha” jako odpowiedzialni redaktorzy po kolei zecerzy naszego zakładu, aż los padł na śp. Zmarłego, który bez wahania i z całą gotowością złożył na ołtarzu Ojczyzny swą wolność osobistą. Sprawa, którą śp. Zmarły cierpiał była tak czystą, jak czystym i nieskazitelnym był jego patriotyzm. Znalazł się ksiądz katolicki, pół-Niemiec, który dla przypodobania się komisarzowi pruskiemu, jak sam motywował przed sądem, głosował z całą świadomością za protestantem. Jako prokurator występował wtedy Bloch, a bronił śp. Zmarłego ówczesny adwokat a obecny prezes Sądu Okręgowego w Gnieźnie p. Antoni Karpiński. Mimo świetnej obrony, sąd po naradzie poszedł daleko poza wniosek prokuratora i skazał śp. Zmarłego na 3 miesiące więzienia. (…)”.

Ulatowski czyli kolejny chemik w Lechu…

- 15 sierpnia 1925 r. o godz. 18:30 wszyscy członkowie Związku Zawodowego Drukarzy Oddział Gniezno zwołali zbiórkę nadzwyczajną przy szpitalu św. Jana, aby oddać zmarłemu cześć. W roku 1898 do Gniezna przybył i tutaj przez dziewięć miesięcy (od stycznia do września) pracował Józef Ulatowski (1860-1934), zasłużony animator polskiego dziennikarstwa. Ulatowski, podobnie jak Zenon Lewandowski, z wykształcenia był chemikiem, ukończył studia we Wrocławiu, Berlinie i Greifswaldzie. Praca w „Lechu”, na stanowiska redaktora naczelnego, stanowiła debiut dziennikarski Ulatowskiego. Na marginesie warto odnotować, że dziennikarz zanim przybył do Gniezna, w inowrocławskim gimnazjum przyjaźnił się z poetą, Janem Kasprowiczem. Być może ta przyjaźń zainspirowała Ulatowskiego do początkowego studiowania we Wrocławiu filologii (tamże przyszły dziennikarz czynnie działał w Towarzystwie Literacko-Słowiańskim, choć już wcześniej, w gimnazjum, dał się poznać jako młody propagator kultury polskiej, gdy został prezesem tajnego koła filomackiego „Wincenty Pol” i w 1877 r. przybył po raz pierwszy do Gniezna na Zjazd Delegatów). Zanim poświęcił się pracy dziennikarskiej, Ulatowski obronił tytuł doktora chemii na Uniwersytecie w Gryfii w 1888 r. (praca o sulfazolu), i nawet tam działał czynnie w Towarzystwie Naukowym Akademików Polaków. Ulatowski posiadał zdolności poligloty, doskonale posługiwał się ośmioma językami obcymi. W Gnieźnie objął posadę po Chociszewskim, lecz już wkrótce zaczął pracować w inowrocławskim „Dzienniku Kujawskim”. Następnie, dziennikarz pisał do „Gazety Grudziądzkiej”, „Kraju” i „Przyjaciela Ludu”. W okresie zaborów, za działalność niepodległościową został skazany na pół roku więzienia. W 1931 r. ukazały się w pracy dr. Wandy Brzeskiej wspomnienia Ulatowskiego o Janie Kasprowiczu. W młodości Kasprowicz podarował Ulatowskiemu zeszycik (46 stron) z wierszami poety, niestety, zaginęły w okresie II wojny światowej. Dr Józef Ulatowski, który pracę zawodowego dziennikarza zaczynał w Gnieźnie, został pochowany w 1934 r. w Grudziądzu, na cmentarzu katolickim przy ul. Cmentarnej 1. Jego grób nie zachował się do naszych czasów.

Nadgoplanin?

Na początku XX w. jednym z najaktywniejszych dziennikarzy w środowisku gnieźnieńskim był Piotr Paliński, redaktor naczelny „Lecha” w latach 1900-1904. Paliński początkowo był nauczycielem, jednakże za krytykę niemieckiego systemu szkolnego został pozbawiony możliwości wykonywania zawodu w 1896 r., przez co musiał zająć się dziennikarstwem. Jeszcze w latach 1874-1883 pisał drobne utwory literackie do bytomskiej „Gazety Górnośląskiej”, następnie od 1883 r. zamieszczał swoje prace w prasie wielkopolskiej: „Gońcu Wielkopolskim”, „Oświacie”, „Warcie” i „Niedzieli”. W tym czasie dał się również poznać jako sprawny pisarz, tworzący głównie dla niższych warstw społecznych. W 1887 r. Paliński założył w Strzelnie pismo „Nadgoplanin”, a w 1892 r. zainicjował założenie Stowarzyszenia Katolickich Nauczycieli Wielkiego Księstwa Poznańskiego z siedzibą w Bydgoszczy.
Od 1900 r. związał się z Gnieznem, gdzie początkowo swym nazwiskiem firmował „Pałuczanina”, odbitkę z gnieźnieńskiego „Lecha”, przeznaczoną dla Wągrowca. W Gnieźnie dziennikarz pracował jako redaktor naczelny „Lecha” do czerwca 1904 r. W tym czasie Paliński w Grodzie Lecha włączył się jako aktywny działacz niepodległościowy w życie publiczne, i, jak pisze Hieronim Szatkowski: „przemawiał na wiecach, wygłaszał odczyty, należał do polskiego komitetu wyborczego i in. towarzystw polskich. Interesował go śpiew i muzyka kościelna; przetłumaczył libretto do oratorium J. G. Mettenleitera „Ostatnie siedem słów Chrystusa z krzyża” (Gniezno 1903), które odtworzył publicznie z chórem katedralnym w sali Hotelu Europejskiego 5 i 7 IV 1903. Podczas pobytu w więzieniu gnieźnieńskim (za tzw. przestępstwo prasowe) napisał „Liturgikę katolicką, czyli wykład Świąt, obrzędów i zwyczajów naszego kościoła”.
Po opuszczeniu Gniezna Paliński, na przełomie sierpnia i września 1906 r. zastępował redaktora „Dziennika Berlińskiego” Franciszka Salezego Krysiaka. Następnie działał na emigracji, gdzie wydał m.in. „Pamiątkę złotego jubileuszu literackiego nestora polskich literatów Józefa Chociszewskiego w Gnieźnie” (Herne 1910). W 1913 r. wydał również poradnik „Kultura holenderskich roślin kwiatowych”, którym zainteresował się Henryk Sienkiewicz wyrażając słowa uznania w liście do Palińskiego. Dziennikarz prowadził drobiazgową kronikę I wojny światowej, której rękopis obejmujący 19 tomów przekazał do Archiwum Ministerstwa Spraw Wojskowych. Po powrocie do Polski w 1919 r. objął stanowisko profesora w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim w Koźminie. W tym czasie założył i redagował endecki „Dziennik Rawicki”. W 1933 r. Paliński otrzymał godność honorowego prezesa Stronnictwa Narodowego w Wągrowcu, w którym redagował „Gazetę Wągrowiecką” (ogłaszał m.in. historyczne artykuły popularno-naukowe). Dziennikarz, za swoją wieloletnią pracę na rzecz wolnej Polski, został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta i Krzyżem Niepodległości.