Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy podsumowuje projekty realizowane w 2020 roku

Badania na Ostrowie Lednickim prowadzone są od około 180 lat. Początkowo koncentrowano się na widocznych ruinach pałacu z biegiem czasu rozszerzając zakres prac, które objęły nie tylko różne punkty na obszarze wyspy, lecz również lądowe osady przymostowe i cmentarzyska, a także podwodne relikty mostów.

Dzięki projektowi "Ostrów Lednicki – palatium Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Chronologia i kontekst dofinansowanemu w ramach Programu „Ochrona Zabytków Archeologicznych” ze środków finansowych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury ponownie skoncentrowano się na pozostałościach palatium i jego najbliższym otoczeniu. Przeprowadzone zostały badania i specjalistyczne analizy materiałów przyrodniczych (kości zwierzęce, pyłki i ziarna roślin), archeologicznych (ceramika, tzw. zabytki wydzielone) i zapraw (petrograficzne i fizykochemiczne).

Prace prowadzone były przez naukowców z Uniwersytetów im. A. Mickiewicza w Poznaniu, M. Kopernika w Toruniu, M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie, poznańskiego oddziału PAN, Fundacji UAM, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy oraz Uniwersytetu w Bristolu. Kończąca grant publikacja, wydana w ramach Biblioteki Studiów Lednickich FONTES prezentuje wyniki analiz interdyscyplinarnych badań archeologiczno-architektonicznych i przyrodniczych. Ich autorzy wykorzystując najnowsze metody starali się zweryfikować lub potwierdzić funkcjonujące poglądy dotyczące południowej części lednickiego grodu, jego stratygrafii oraz relacji odkrytych na tym obszarze obiektów w stosunku do dominującego tam palatium. Nie wszystkie badania spełniły pokładane w nich oczekiwania, jednak większość z nich poszerzyła dotychczasową wiedzę na temat genezy lednickiego obiektu pałacowo-sakralnego oraz przemian ściśle powiązanych z jego kontekstem – uwarunkowaniami środowiskowymi wyspy i jej otoczenia, jego gospodarczym zapleczem, dietą ówczesnej ludności oraz życiem codziennym mieszkańców przypałacowej strefy wyspy (użytkowanymi tutaj różnorodnymi naczyniami oraz przedmiotami ekskluzywnymi i codziennego użytku).

Wśród odkrytych ziaren i pyłków ujawniono pozostałości roślin używanych w celach leczniczych (drapacz lekarski, bez czarny) oraz miododajnych (np. mak polny, malina właściwa, śliwa tarnina, szałwia, gorczyca biała i wiele innych). W bezpośrednim sąsiedztwie pałacu gromadzone były zboża (proso, pszenica, owies, jęczmień) oraz rośliny strączkowe. Oprócz potraw roślinnych w czasach funkcjonowania grodu jadano mięso pochodzące zarówno od zwierząt domowych (głównie świni, owcy, kozy, kury domowej), jak i dzikich (zające, bobry, niedźwiedź brunatny, dziki, jelenie, tur, żubr, gęsi, głuszca, ryby jeziorne). Analiza pozostałości organicznych na ceramice potwierdziła użytkowanie wspomnianych gatunków zwierząt i roślin oraz produktów pszczelarskich, a co za tym idzie jeden z ważnych aspektów gospodarki Ostrowa Lednickiego (hodowla i rybołówstwo).

W trakcie analizy tzw. zabytków wydzielonych zainteresowano się fragmentem tynku odkrytym podczas prac wykopaliskowych prowadzonych przy murach kaplicy w 2009 r. Zachowały się na nim ślady malunku, który również poddano analizom specjalistycznym: petrograficznej i fluorescencji rentgenowskiej (makro XRF). Wykazały one obecność czarnego barwnika, którym mogły być zdobione ściany pałacowej kaplicy. Elementem jej wystroju mogły być także przeszklone okna.

Do ustalenia chronologii budowli murowanych i towarzyszących im obiektów za pomocą metody 14C AMS wykorzystano drobinki węgla z zapraw, fragmenty kości i ziaren zbóż. „Analiza bayesowska” zestawu dat 14C wskazuje, że budowę zespołu pałacowo-sakralnego rozpoczęto w X wieku (z prawdopodobieństwem 68,2% – w przedziale 936-985 AD), najprawdopodobniej za panowania Mieszka I. W tym właśnie czasie (przełom roku 963/964) ukończona została również budowa mostów łączących wyspę z lądem stałym.

Przeprowadzone badania pozwoliły wskazać na poszczególne strefy zasiedlenia Ostrowa Lednickiego oraz odzwierciedlić socjostrukturę wyspy i procesów użytkowania tego miejsca w poszczególnych fazach zasiedlenia Ostrowa. Planigrafia oporządzenia jeździeckiego i elementów rzędu końskiego może wskazywać, że wojownicy konni funkcjonowali w najbliższym otoczeniu panującego – tuż obok jego pałacu, natomiast groty strzał odkryte na wschód od kaplicy wskazują, że mogła być to strefa związana z łucznikami. Do bardzo elitarnych znalezisk zaliczyć można brązową kaptorgę z wyobrażeniem zoomorficznym oraz fragment złotej nitki, drugi (obok fragmentu odkrytego przy wyspowym przyczółku mostu wschodniego) z najstarszych elementów ozdobnych wczesnośredniowiecznej tkaniny używanej na Ostrowie Lednickim.

Zaobserwowano, że po zniszczeniach z lat 30. XI wieku (po najeździe księcia czeskiego Brzetysława i tzw. reakcji pogańskie) okolica pałacu nie tylko nie została opuszczona, lecz nawet intensywniej użytkowana. Jednak linia zabudowy obiektów mieszkalnych usytuowanych na wschód od palatium uległa zmianie, co można wiązać z przypuszczalną zmianą przebiegu dróg (tak jak to wcześniej określono dla wschodniej części podgrodzia).
Przeprowadzone w ramach grantu badania pozwoliły poznać kolejne elementy historii południowej części grodu na Ostrowie Lednickim. Jednak nadal pozostaje do wyjaśnienia jeszcze sporo tajemnic tej piastowskiej „wyspy władców”

Odpowiedzi na to pytanie poszukiwali naukowcy z Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy we współpracy z badaczami reprezentującymi m.in. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet w Bambergu, Uniwersytet Wrocławski.

Z końcem 2020 roku Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy zakończyło realizację projektu „Antropopresja a dziedzictwo archeologiczne. Przykład Lednickiego Parku Krajobrazowego” dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Przez dwa lata interdyscyplinarny zespół badawczy ewidencjonował i aktualizował informacje o dziedzictwie archeologicznym północnej i zachodniej części Lednickiego Parku Krajobrazowego oraz oceniał wpływ człowieka na stan zachowania stanowisk archeologicznych.

W trakcie realizacji projektu pozyskano materiały archiwalne dające wgląd w zmiany krajobrazu kulturowego na przestrzeni dwóch wieków (m.in. plany katastralne z XIX w., historyczne mapy, zdjęcia lotnicze). Zastosowano także ponad 10 metod badań nieinwazyjnych (m.in. lotnicze skanowanie laserowe, zdjęcia lotnicze, badania geofizyczne i powierzchniowe, monitoring satelitarny) umożliwiających ocenę stanu zachowania zabytków archeologicznych i główne kierunki zagrożeń. Wyniki badań zostały zintegrowane w specjalnie przygotowanej na potrzeby projektu bazie danych.

Podjęte działania pozwoliły oszacować wpływ procesów antropopresji na dziedzictwo archeologiczne, a także ocenić skuteczność przyjętych form ochrony zabytków archeologicznych. Najskuteczniejsze działania zastosowano głównie w odniesieniu do zespołów zabytków o uznanej wartości historycznej. Składają się na nie m.in. wpis stanowisk archeologicznych do rejestru zabytków, utworzenie Lednickiego Parku Krajobrazowego, aktualizacje planów zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem zabytków i przekazanie pewnych terenów pod opiekę Muzeów. Pozwoliło to uchronić te miejsca przed negatywnymi skutkami antropopresji powodującymi istotne przeobrażenia krajobrazu. Jednocześnie takie formy ochrony prawnej są często uciążliwe dla mieszkańców okolicy Ostrowa Lednickiego utrudniając swobodny rozwój gospodarczy zgodnie z ich oczekiwaniami. Dotyczy to ograniczeń w użytkowaniu rolniczym wybranych terenów, wyłączenia spod zabudowy obszarów objętych ochroną, czy innych obostrzeń mających na celu zachowanie walorów krajobrazu kulturowego Lednickiego Parku Krajobrazowego.
Negatywne skutki antropopresji na badanym obszarze dotykają głównie stanowisk archeologicznych, które nie są czytelne w krajobrazie. Miejsca takie znikają z przestrzeni m.in. w wyniku przekształcenia terenów pod zabudowę. Jest to szczególnie widoczne po zachodniej stronie jeziora Lednica, gdzie w ostatnich 30 latach powstały nowe osiedla z całą infrastrukturą. Kolejnym czynnikiem przyspieszającym zanikanie takich miejsc jest intensyfikacja i modernizacja rolnictwa przejawiająca się zastosowaniem nowoczesnego sprzętu rolniczego umożliwiającym głęboką orkę, środków chemicznych i różnych form rolnictwa przemysłowego.

Dlatego niezbędne jest przygotowanie odpowiedniej strategii zarządzania dziedzictwem archeologicznym uwzględniające potrzebę zrównoważonego rozwoju oraz interesy różnych grup społecznych.